Matthijs van Boxsel OCS/R (Régent du Collège de ’Pataphysique)
Inleiding bij Roemruchte daden en opvattingen van Doctor Faustroll, patafysicus. Neowetenschappelijke roman
‘Leven is het carnaval van het zijn.’ Alfred Jarry
Een God met een zeegroene snor en een tropenhelm zit met een baviaan en een deurwaarder in een roeiboot die vaart over land. Het klinkt als een mop, maar het is het begin van een culturele omwenteling.
Uitgeverij Bananafish presenteert in samenwerking met de Nederlandse Academie voor ’Patafysica het meesterwerk van Alfred Jarry: Roemruchte daden en opvattingen van doctor Faustroll, patafysicus. Neowetenschappelijke roman.
Jarry is vooral bekend door de agressieve humor van Koning Ubu die de aanzet gaf tot het futurisme, het dadaïsme en het surrealisme.
Maar in Doctor Faustroll heeft Jarry cabaret, wetenschap, kunst en esoterie weten samen te ballen tot de wetenschap der wetenschappen, de ’Patafysica.
1. De ’Patafysica is de wetenschap van denkbeeldige oplossingen. Faustroll berekent de oppervlakte van God.
2. De ’Patafysica is de wetenschap van de uitzondering. Faustroll verkleint zichzelf om een waterdruppel op een koolblad te onderzoeken.
3. De ’Patafysica is de wetenschap die al doende de universa exploreert die parallel lopen met de officieel erkende wereld. Faustroll stuurt telegrammen uit de Etherniteit.
De roman geeft antwoord op prangende vragen als
– wat is landvaartkunde?
– wat is de relatie tussen een paardenhoofd en moordzucht?
– hoe te reizen door de tijd?
‘Alles staat in Faustroll’, zei Boris Vian, ‘inbegrepen de manier om een schaap levend te garen.’
Satrapen als Marcel Duchamp, Max Ernst, Raymond Queneau, Ionesco, de Marx Brothers, Umberto Eco, Italo Calvino en vele anderen hebben zich verenigd in het roemruchte Collège de ’Pataphysique.
Rudy Kousbroek noemde de ’Patafysica ‘de ultieme bevrijding van het irrationele denken’, Gerrit Komrij prees de ‘al naar believen zinloze of uiterst zinvolle wetenschap die alles te boven gaat’, Rutger Kopland roemde in zijn Inleiding in de ’Patafysica het vermogen problemen op te lossen die niet bestaan.
Lucebert schilderde een heroïsch portret van Faustroll in gevecht met de pygmeeën. The Beatles lieten zich door de ’Patafysica inspireren voor Maxwell’s silver hammer. Satraap Maurits Escher tekende voor het Collège een patafysische spiraal die rolt uit een bolspiegel.
En de ’Patafysica leeft; overal op aarde schieten instituten uit de grond. De Nederlandse Academie voor ’Patafysica kent honderdvijftig contribuanten, waaronder zes P.C. Hooftprijswinnaars en twee KNAW-leden. Dan zwijgen we nog van de ANWB.
De kwintessens
Doctor Faustroll, geboren op 63-jarige leeftijd en gestorven op 63-jarige leeftijd, vaart in een roeiboot van Parijs naar Parijs in het gezelschap van Panmuphle, een deurwaarder die verslag doet van de gebeurtenissen, en de scheepsaap Bosse-de-Nage die de geleerde vertogen van zijn meester onderbreekt met een vreugdeloos ‘haha’.
In zo’n korte spanne kan weinig plaatsvinden, maar tijd en ruimte zijn gestold tot een diamant waarin alle kunst en kennis van de negentiende eeuw zijn weerspiegeld.
Iedere poging Faustroll samen te vatten is als een poging het universum samen te vatten. Niettemin wagen we een poging:
Boek 1] Doctor Faustroll wordt wegens achterstallige huur uit zijn huis gezet door de deurwaarder Panmuphle, die zijn bibliotheek in beslag neemt en een bed. Het bed blijkt een boot op wielen te zijn waarin Faustroll ontsnapt, met de geketende deurwaarder als roeier en de aapmens als navigator. Ook de kwintessenties van zeventwintig boeken zijn aan boord (waaronder Cleopatra en Satan), en een achtentwintigste boek, een verhandeling over de ’Patafysica.
Boek 2] De elementen van de ’Patafysica worden kort uiteengezet en geïllustreerd door een experiment: Faustroll verkleint zich tot een mijt en wandelt op een koolblad om de oppervlaktespanning van een waterdruppel te bestuderen.
Boek 3] Tijdens hun reis vaart de onheilige drie-eenheid langs veertien huizen, pleinen en wijken in Parijs die ze herkennen als landen en eilanden. Ze passeren een drijvend kasteel, een gitzwarte piramide, een klinkend atol, een strontzak en een eiland met waaiers en pauwen van kant. Ieder eiland verbeeldt het universum van een bekende schrijver, musicus of kunstenaar, als Stéphane Mallarmé, Claude Terrasse en Paul Gauguin. Zo wordt de reis door Parijs en de ommelanden een tocht langs het culturele leven van het eind van de negentiende eeuw. Faustroll blijkt God te zijn.
Boek 4] Na enkele discussies en een banket, houdt Faustroll een verhandeling over de dood en begint hij een zevendaagse massamoord waarin Bosse-de-Nage sterft. Diens strijdkreet, de tautologische monosyllabe ‘ha-ha’, wordt zorgvuldig geanalyseerd.
Boek 5] Na een strontkundig terzijde geeft Faustroll de ‘douanier’ Henri Rousseau de leiding over een schildermachine die de wanden van het universum volspuit met pointillistische doeken. In een apokalyps treedt de Seine buiten haar oevers.
Boek 6] Terwijl Faustroll een erotisch avontuur beleeft, maakt de schildermachine met de Lucretiaanse naam Clinamen dertien schilderijen, die stuk voor stuk worden beschreven in een kort prozagedicht.
Boek 7] Faustroll verdrinkt nadat hij zijn boot heeft laten zinken om een botsing met het schip des doods te voorkomen. Het patafysisch manuscript dat zijn lichaam omstrengelde als een spiraal, ontvouwt zich in het water en onthult de toekomst. Het door God geopenbaarde boek wordt uitgestald in het lijkenhuis.
Boek 8] Faustroll bereikt de Etherniteit (een samentrekking van eeuwigheid en ether). Van gene zijde volgen verhandelingen over de ’Patafysica die in Boek 2 zijn begonnen. Twee telepathische brieven van Faustroll aan Lord Kelvin worden gevolgd door patafysische verhandelingen over de erotiek, de pantafysica, de catachemie en de oppervlakte van God.
Toegevoegd is een verhandeling over de tijdmachine.
Feestelijk notenapparaat
De topografie en de inboorlingen van de eilanden worden beschreven in een hoogst poëtische taal; geen wonder dat het boek naast de werken van Lautréamont, Rimbaud en Mallarmé is opgenomen in de befaamde poëziereeks van uitgeverij Gallimard.
Alfred Jarry (1873-1907) voltooide het boek in 1898, op 24-jarige leeftijd, maar het is postuum in 1911 uitgegeven. Jarry liet de roman achter met een aantekening op de laatste pagina: ‘Dit boek zal pas integraal worden gepubliceerd als de schrijver voldoende ervaring heeft opgedaan om al diens schoonheden ten volle te genieten.’ Na zijn dood was het uur van de waarheid aangebroken.
Om de weetgierige lezer van dienst te zijn, biedt deze uitgave een uitgebreid, feestelijk notenapparaat, een eilandenrijk op zich.
De vier kardinale punten
Jarry werkt jarenlang aan een Verhandeling over de ’Patafysica (Traité de Pataphysique of Éléments de Pataphysique) die nimmer is gepubliceerd. Maar het boek duikt op in de boot van Faustroll, die de theorie tevens in praktijk brengt. Dit verklaart de ondertitel: ‘een neo-wetenschappelijke roman’.
Het boek valt buiten alle genres, om de simpele reden dat alles in de wereld patafysisch is, bewust of onbewust. Niettemin kunnen we wijzen op enkele inspiratiebronnen.
Om te beginnen Engelse wetenschappers als Crookes, Boys en Kelvin die hun experimenten op speelse wijze illustreerden met zeepbellen, mannetjes die leefden op koolbladen, en bootjes die door kamfer werden voortgedreven.
Maar volgens een goed patafysisch principe, de eenheid van tegendelen, gebruikte Jarry ook beelden uit de heraldiek, de Rozekruiserij en het occultisme, de duistere keerzijden van wetenschap en vooruitgangsgeloof.
Deze esoterische schaduwzijde was ook populair bij dichters uit het symbolisme, een literaire stroming die de nadruk legde op suggestie en muzikaliteit. Uit de taal ontwikkelden dichters als Rimbaud en Mallarmé een parallel universum; de woorden gaven geboorte aan nieuwe betekenissen.
De ernst waarmee de wereld op zijn kop werd gezet raakte aan de humor, wat verklaart dat veel symbolistische schrijvers ook actief waren in schertsgezelschappen als de Hydropathen, de Zutisten, en cabarets als de Chat Noir.
Wetenschap, esoterie, symbolisme en humor: Jarry heeft al deze elementen weten te integreren in de ’Patafysica, de wetenschap van denkbeeldige werelden.
Kernbegrippen uit de ’Patafysica
De ’Patafysica begint en eindigt met een katastrofe. Clinamen is niet alleen de naam voor de op hol geslagen schildermachine, het is ook de naam voor een toevallige afwijking in vallende atomen waaruit volgens Lucretius de kosmos is ontstaan. Niet voor niets is de ’Patafysica de wetenschap van de uitzondering.
De reis begint op 4 juni 1898 om 15.21 uur, toen er sprake was van een syzygie (een conjunctie of oppositie van planeten in ons zonnesysteem). De syzygie wordt vaak gevolgd door hevige getijdebewegingen. Zo wordt de apokalyptische zondvloed voorspeld die Faustroll overvalt. Elders in het boek verwijst het woord naar de tijdelijke conjunctie of oppositie van betekenissen in een woord. Zo onthult de syzygie de kern van de wereld; de vraag is of het een kristal of een monster is. ‘Faustroll definieerde het universum als dat wat de uitzondering op zichzelf vormt.’
Ook de spiraal speelt een sleutelrol in de ’Patafysica: niet alleen verwijst hij naar de enorme pens van Ubu, de verhandeling over de ’Patafysica omhult Faustroll als een spiraal die het universum omvat.
Aan het eind van het boek munt Jarry het kofferwoord ‘etherniteit’, een oneindig suggestief begrip, dat verwijst naar de vierde en andere dimensies waarin we leven zonder het te weten.